Հայկը և Բել
«Հայկ և Բել»-ը առասպելական ավանդավեպ է. ստեղծվել է հնագույն ժամանակներում, պահպանվել է Մովսես Խորենացու (V դար) և Սեբեոսի (VII դար) պատմություններում, իսկ առանձին պատառիկներ՝ նաև ժողովրդական զրույցներում:
Ըստ Մովսես Խորենացու՝ Հայկը գանգրահեր, վայելչակազմ, զվարթ աչքերով, ուշիմ ու խոհեմ, քաջ, երևելի և ազատասեր դյուցազն էր: Նա, չցանկանալով հպատակվել Ասորեստանի տիրակալ տիտանյան Բելին, իր տոհմով Բաբելոնից գալիս է Արարադի երկիրը, ապա անցնում Հարք գավառ, հիմնում իր անունով բնակավայր՝ Հայկաշենը, և բնակվում այնտեղ: Հանդուգն ու փառասեր Բելը որդիներից մեկի գլխավորությամբ պատգամավորություն է ուղարկում Հայկի մոտ՝ առաջարկելով հնազանդություն և խաղաղություն, սակայն Հայկը խստությամբ մերժում է: Բելը որոշում է ուժով հնազանդեցնել նրան և մեծ զորքով մտնում է Արարադի երկիր:
Հայկը որդիներով ու թոռներով ընդառաջ է գնում Բելի զորաբանակին և Վանա լճի ափին մարտի բռնվում:
Կռվի ժամանակ, ճանաչելով Բելին, Հայկը երեքթևյան նետով հարվածում է նրա կրծքին, որը, դուրս գալով Բելի թիկունքից, խրվում է գետնի մեջ: Բելն անշնչացած տապալվում է, իսկ ջախջախված բաբելական բանակը փախուստի է դիմում:
«Ճակատամարտի տեղը հաղթական պատերազմի պատվին շինում է դաստակերտ և անունը դնում է Հայք։ Այս պատճառով գավառն էլ մինչև այժմ կոչվում է Հայոց ձոր։ Իսկ մեր երկիրը մեր նախնի Հայկի անունով կոչվում է Հայք»,- գրում է Մովսես Խորենացին։
Ի պատիվ Հայկի հաղթանակի՝ հայկական Նոր տարին՝ տարեսկիզբը, համարվել է օգոստոսի 11-ը: Այնուհետև Հայկական օրացույցը կոչվել է Բուն Հայկա թվական, որտեղ ամսանունները կոչվել են Հայկի 12 որդիների և դուստրերի անուններով: Ըստ ավանդավեպի՝ Հայկը հայ ժողովրդի ռազմի գերագույն աստվածն է:
Հայ ժողովուրդը Հայկի անունով է կոչել Օրիոն համաստեղությունը, իսկ երբեմն էլ նույնացվել է Հրատ (Մարս) մոլորակի հետ:
- Նավասարդ (օգոստոսի 11-սեպտեմբերի 9)
- Հոռի (սեպտեմբերի 10-հոկտեմբերի 9)
- Սահմի (հոկտեմբերի 10-նոյեմբերի 8)
- Տրե (նոյեմբերի 9-դեկտեմբերի 8)
- Քաղոց (դեկտեմբերի 9-հունվարի 7)
- Արաց (հունվարի 8-փետրվարի 6)
- Մեհեկան (փետրվարի 7-մարտի 8)
- Արեգ (մարտի 9-ապրիլի 7)
- Ահեկան (ապրիլի 8-մայիսի 7)
- Մարերի (մայիսի 8-հունիսի 6)
- Մարգաց (հունիսի 7-հուլիսի 6)
- Հրոտից (հուլիսի 7-օգոստոսի 5)
- Ավելյաց (օգոստոսի 6-օգոստոսի 10)
Հին հայկական օրանուններ
Հետաքրքրական է, որ ամսվա յուրաքանչյուր օր նույնպես ուներ իր անունը։
- Արեգ
- Հրանդ
- Արամ
- Մարգար
- Ահրանք
- Մազդեղ կամ Մազդեկան
- Աստղիկ
- Միհր
- Ձոպաբեր
- Մուրց
- Երեզկան կամ Երեզհան
- Անի
- Պարխար
- Վանատուր
- Արամազդ
- Մանի
- Ասակ
- Մասիս
- Անահիտ
- Արագած
- Գրգուռ
- Կորդուիք
- Ծմակ
- Լուսնակ
- Ցրոն կամ Սփյուռ
- Նպատ
- Վահագն
- Սիմ կամ Սեին
- Վարագ
- Գիշերավար
Իսկ վերջին “Ավելյաց” ամսվա օրերի անվանումներն են
- Լուծ
- Եղջերու
- Ծկրավորի
- Արտախույր
- Փառազնոտի